Cho bú là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa và khái niệm cơ bản về cho bú

Cho bú là quá trình truyền sữa mẹ từ mẹ sang con bằng cách cho trẻ bú trực tiếp từ vú hoặc thông qua các phương pháp hỗ trợ như hút sữa và cho trẻ bú bình. Đây là hành vi sinh học tự nhiên diễn ra sau sinh và được kiểm soát bởi các cơ chế thần kinh - nội tiết. Sữa mẹ không chỉ là nguồn dinh dưỡng tối ưu cho trẻ sơ sinh mà còn đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển miễn dịch và tâm lý của trẻ.

Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), cho bú hoàn toàn bằng sữa mẹ trong 6 tháng đầu đời là phương pháp nuôi dưỡng tốt nhất. Trong thời gian này, trẻ không cần thêm bất kỳ loại thực phẩm hoặc nước uống nào khác. Sau 6 tháng, sữa mẹ vẫn nên được duy trì song song với thức ăn bổ sung cho đến ít nhất 24 tháng tuổi.

Các hình thức cho bú phổ biến bao gồm:

• Cho bú trực tiếp tại vú
• Cho bú qua bình bằng sữa mẹ vắt ra
• Cho bú kết hợp sữa mẹ và sữa công thức

Các giai đoạn của cho bú

Quá trình tạo sữa và cho bú được chia làm ba giai đoạn chính theo cơ chế sinh lý học:

Giai đoạn	Thời điểm	Đặc điểm chính
Initiation (Khởi đầu)	0–2 ngày sau sinh	Colostrum (sữa non) được tiết ra, giàu kháng thể và protein
Lactogenesis (Tiết sữa)	3–7 ngày sau sinh	Tăng sản lượng sữa, sữa chuyển từ sữa non sang sữa trưởng thành
Galactopoiesis & Weaning	Sau tuần đầu trở đi	Duy trì tiết sữa, phụ thuộc vào tần suất bú; kết thúc khi cai sữa

Giai đoạn khởi đầu đóng vai trò quan trọng trong việc thiết lập sự gắn kết giữa mẹ và bé, đồng thời chuẩn bị nội tiết tố cho giai đoạn tiết sữa ổn định. Ở giai đoạn này, sữa non được tiết ra với thể tích nhỏ nhưng lại chứa lượng lớn immunoglobulin A (IgA), lactoferrin và leukocytes – các yếu tố miễn dịch quan trọng bảo vệ trẻ sơ sinh.

Giai đoạn tiết sữa bắt đầu khi nồng độ prolactin tăng và tác động lên các tế bào biểu mô tuyến vú, thúc đẩy quá trình tổng hợp sữa. Trong khi đó, phản xạ oxytocin giúp đẩy sữa ra khỏi nang tuyến đến ống dẫn để trẻ có thể bú được. Tần suất và cường độ bú là yếu tố quyết định trong việc duy trì tiết sữa ở giai đoạn Galactopoiesis.

Lợi ích sinh học của việc cho bú đối với trẻ sơ sinh

Sữa mẹ là nguồn dinh dưỡng hoàn chỉnh và phù hợp nhất cho trẻ trong những tháng đầu đời. Không giống sữa công thức, sữa mẹ thay đổi thành phần theo từng giai đoạn phát triển và nhu cầu của trẻ. Nó cung cấp tỷ lệ lý tưởng giữa protein, chất béo, lactose, khoáng chất, enzyme và các yếu tố miễn dịch.

Một số thành phần sinh học nổi bật trong sữa mẹ bao gồm:

• Kháng thể IgA: bảo vệ niêm mạc ruột non của trẻ
• Lactoferrin: ức chế sự phát triển của vi khuẩn đường ruột
• Oligosaccharides: hỗ trợ phát triển hệ vi sinh đường ruột khỏe mạnh

Các nghiên cứu cho thấy trẻ bú mẹ có nguy cơ thấp hơn mắc các bệnh sau:

• Nhiễm trùng hô hấp
• Tiêu chảy cấp
• Viêm tai giữa
• Hội chứng đột tử ở trẻ sơ sinh (SIDS)
• Béo phì và tiểu đường type 2 sau này

Nguồn: NCBI – Breastfeeding and health outcomes

Lợi ích sinh học và tâm lý đối với người mẹ

Cho bú không chỉ mang lại lợi ích cho trẻ mà còn có tác động tích cực đến sức khỏe người mẹ. Quá trình tiết sữa giúp tử cung co hồi nhanh hơn sau sinh, làm giảm nguy cơ băng huyết hậu sản và hỗ trợ loại bỏ sản dịch sớm. Ngoài ra, hormone oxytocin được giải phóng khi trẻ bú còn có tác dụng làm dịu thần kinh và tăng cảm giác hạnh phúc cho người mẹ.

Cho bú kéo dài giúp giảm nguy cơ mắc các bệnh mạn tính như:

• Ung thư vú
• Ung thư buồng trứng
• Loãng xương sau mãn kinh
• Hội chứng chuyển hóa

Nghiên cứu dịch tễ học chỉ ra rằng phụ nữ cho bú trong tổng thời gian hơn 12 tháng có nguy cơ mắc ung thư vú thấp hơn khoảng 4,3% so với những người không cho bú.

Về mặt tâm lý, cho bú thúc đẩy sự hình thành mối liên kết cảm xúc sâu sắc giữa mẹ và con thông qua tiếp xúc da kề da và tương tác ánh mắt. Điều này góp phần làm giảm tỉ lệ trầm cảm sau sinh, đặc biệt ở những bà mẹ nhận được hỗ trợ xã hội đầy đủ.

Phản xạ và cơ chế thần kinh-hormone trong cho bú

Cho bú là quá trình sinh lý được điều phối bởi hai phản xạ chính: phản xạ tiết sữa (let-down reflex) và phản xạ sản xuất sữa (milk production reflex). Cả hai đều chịu ảnh hưởng bởi tín hiệu từ hệ thần kinh trung ương và các hormone do tuyến yên tiết ra. Khi trẻ mút vú, tín hiệu truyền từ các dây thần kinh cảm giác vùng quầng vú đến vùng dưới đồi, kích hoạt sự tiết hormone prolactin và oxytocin.

Cơ chế hormone trong cho bú có thể mô tả như sau: $\text{Suckling} \rightarrow \text{Hypothalamus} \rightarrow \begin{cases} \text{Anterior Pituitary} \rightarrow \text{Prolactin} \rightarrow \text{Milk production} \\ \text{Posterior Pituitary} \rightarrow \text{Oxytocin} \rightarrow \text{Milk ejection} \end{cases}$

• Prolactin: kích thích tế bào biểu mô tuyến vú tổng hợp sữa. Mức prolactin cao sau sinh duy trì việc sản xuất sữa.
• Oxytocin: gây co bóp các tế bào cơ quanh nang sữa, đẩy sữa vào ống dẫn – đây là phản xạ tiết sữa.

Phản xạ tiết sữa có thể bị ức chế bởi stress, đau đớn, lo lắng hoặc môi trường không thuận lợi, khiến sữa không chảy ra được dù vẫn còn trong vú.

Hướng dẫn kỹ thuật cho bú đúng

Kỹ thuật cho bú đúng giúp tối ưu việc lấy sữa, hạn chế đau và tổn thương đầu vú, đồng thời tăng hiệu quả duy trì nguồn sữa. Trong thực hành lâm sàng, một số lỗi phổ biến là trẻ ngậm sai khớp vú, tư thế không đúng hoặc thay đổi vú quá sớm khi trẻ chưa bú xong.

Các nguyên tắc cơ bản của tư thế và khớp ngậm đúng:

• Miệng trẻ mở rộng, môi ngoài xoắn ra
• Cằm chạm vào ngực mẹ, đầu hơi ngửa
• Ngậm sâu vào quầng vú, không chỉ đầu vú
• Không phát ra tiếng chụt khi bú

Một số tư thế cho bú phổ biến:

Tư thế	Mô tả	Phù hợp với
Cradle hold	Bế trẻ nằm ngang, đầu trẻ tựa lên cánh tay mẹ	Sinh thường, mẹ thoải mái
Football hold	Bế trẻ bên hông, giống như ôm quả bóng	Mẹ sinh mổ, song thai
Side-lying	Mẹ và bé nằm nghiêng đối mặt	Cho bú ban đêm, mẹ cần nghỉ ngơi

Nguồn: La Leche League International

Chống chỉ định và những trường hợp đặc biệt

Mặc dù cho bú là phương pháp nuôi con lý tưởng, vẫn tồn tại một số tình huống y tế cần tránh cho bú trực tiếp để đảm bảo an toàn cho trẻ. Những chống chỉ định tuyệt đối thường liên quan đến bệnh lý truyền nhiễm hoặc rối loạn chuyển hóa bẩm sinh.

1. Mẹ nhiễm HIV chưa điều trị hiệu quả: có nguy cơ truyền virus qua sữa mẹ
2. Sử dụng thuốc độc tế bào, xạ trị, hoặc điều trị isotretinoin
3. Mẹ mắc bệnh lao hoạt động chưa điều trị
4. Trẻ bị galactosemia bẩm sinh: không dung nạp đường galactose trong sữa mẹ

Nguồn: CDC – Special Circumstances

Ngoài ra, một số tình huống tạm thời cần xử lý đặc biệt như trẻ sinh non, mẹ bị áp-xe vú, núm vú tụt hay trẻ có bất thường về giải phẫu miệng. Trong các trường hợp này, việc tư vấn với chuyên gia dinh dưỡng hoặc bác sĩ nhi khoa là rất cần thiết để đảm bảo trẻ vẫn được nhận sữa mẹ một cách an toàn.

Cho bú kết hợp và thay thế

Khi mẹ không đủ sữa hoặc gặp khó khăn y tế, có thể áp dụng các giải pháp thay thế như bổ sung sữa công thức, sữa mẹ hiến tặng hoặc kết hợp cả hai. Tuy nhiên, các phương án này cần được theo dõi và tư vấn bởi chuyên gia để đảm bảo dinh dưỡng và sự phát triển tối ưu cho trẻ.

Sữa mẹ hiến tặng từ ngân hàng sữa mẹ là lựa chọn ưu tiên thứ hai sau sữa mẹ trực tiếp, đặc biệt cho trẻ sinh non hoặc nhẹ cân. Quy trình sàng lọc người hiến sữa rất nghiêm ngặt để đảm bảo an toàn vi sinh và dinh dưỡng. Nguồn: Human Milk Banking Association of North America (HMBANA)

Các lưu ý khi cho trẻ dùng sữa thay thế:

• Sử dụng nước đun sôi để pha sữa công thức đúng cách
• Không pha loãng sữa quá mức
• Không dùng sữa bò tươi cho trẻ dưới 12 tháng

Tác động xã hội và văn hóa của việc cho bú

Việc cho bú chịu ảnh hưởng lớn từ môi trường văn hóa, nhận thức cộng đồng, điều kiện kinh tế xã hội và chính sách công. Tại một số quốc gia, việc cho bú nơi công cộng vẫn bị kỳ thị, trong khi các nơi khác tích cực khuyến khích thông qua chương trình giáo dục và hỗ trợ mẹ sau sinh.

Yếu tố hỗ trợ cho bú thành công bao gồm:

• Thời gian nghỉ thai sản đầy đủ (tối thiểu 14 tuần theo ILO)
• Môi trường làm việc thân thiện với việc hút sữa và bảo quản sữa mẹ
• Chính sách quốc gia về khuyến khích nuôi con bằng sữa mẹ

Các chiến dịch y tế công cộng như "Baby-Friendly Hospital Initiative" của WHO và UNICEF đã góp phần cải thiện tỷ lệ nuôi con bằng sữa mẹ toàn cầu thông qua việc đào tạo nhân viên y tế, loại bỏ khuyến mãi sữa công thức không phù hợp và khuyến khích tiếp xúc da kề da ngay sau sinh.

Tài liệu tham khảo

1. World Health Organization – Infant and Young Child Feeding
2. Victora et al., Breastfeeding in the 21st century: epidemiology, mechanisms, and lifelong effect (The Lancet, 2016)
3. Centers for Disease Control and Prevention – Breastfeeding
4. La Leche League International – Positioning and Latch
5. CDC – Breastfeeding Special Circumstances
6. Human Milk Banking Association of North America (HMBANA)